یەكەم یاسای هەمیشەیی كۆماری توركیەی نوێ لە ساڵی ١٩٢٤دا نووسرا كە تێیدا ئایینی رەسمی وڵات وەكوو “ئیسلام” دەستنیشان كرابوو، بەڵام ٤ ساڵ دواتر و لەساڵی ١٩٢٨ “ئاتاتورك” بڕیاریدا كە ئەو ماددەیە بسڕێتەوە و چیدیكە وڵاتی توركیە خاوەن هیچ ئایینێكی رەسمی نەبێت. خوێندنەوەی ژیان و بەسەرهاتی كەماڵ مستەفا ئاتاتورك و باوەڕەكانی لەمەڕ ئایین و هەروەها تێروانینی بۆ سیستەمی رۆژئاوایی و رقی تایبەتی لە ئایین و دەسەڵاتی ئایینی ئەوە دەردەخات كە ناوبراو بە تەواو هێزەوە خوازیاری دامەزرانی سیستەمێكی دەسەڵاتدارێتی بوو كە تێدا ئایین لە دەسەڵات جیا و جودا بێت، واتە باوەڕێكی قووڵی بە “سێكۆلاریزم” هەبوو كە ئەوەش نەك لە وتەكان و شێوەی ژیانی تایبەتی بەڵكوو بە كردەوەش لە ئاست سیاسەتی ناوخۆیی توركیەدا زەق و بەرچاوە. لە راستیدا خوێندنەوەی ئاتاتورك لە سیستەمی مۆدێڕن بریتی بوو لە دەسەڵاتێكی سێكۆلار، لێبێڕاڵیزمێكی كۆمەڵایەتی و رەچاوكردنی ئازادی تاك و سڕینەوەی ئاسەواری باوەڕە مێتافیزیكیەكان سەبارەت بە جیهان لەناو كۆمەڵگادا. ناوبراو ئەگەرچی بەپێی هێندێك بەڵگەی مێژوویی لە جەرگەی بزووتنەوەی سەربەخۆیی توركیە هەوڵیدا بۆ پێكهێنانی بەرەیەكی یەكگرتوو دژی رۆژئاواییەكان و بەتایبەت “بڕیتانیا”، جاروبار و بە پێویست كەڵك لە درووشمی ئایینی بگرێت و تەنانەت لەو كەرەستەش بۆ هاوڕاكردنی كوردەكان سوودی وەرگرت بەڵام دوواتر پاش سەركەوتنی شۆڕش و دامەزرانی كۆماری نوێی توركیە، باوەڕەكانی لە چوارچێوەی یاسای هەمیشەیی ساڵی ١٩٢٨ بەسەر كۆمەڵگای توركیەدا سەپاند و راشكاوانە رایگەیاند كە باوەڕێكی قووڵی بە جیایی و جودایی دین لە دەوڵەت هەیە و ئەوەش وەكوو یەكەم هەنگاو بۆ پێكهێنانی حكوومەتێكی مۆدێڕن و پێشكەوتوو پێویستیەكی مێژوویی و بنچینەییە. ئاتاتورك متمانەیكی قووڵی بە سیستەم و شێوازی دەسەڵاتدارێتی رۆژئاواییەكان هەبوو و هیوایەتهی بوو رۆژێك توركیە بەو ئاستە بگات و لەم رەوتەشدا لەو باوەرەدا بوو كە سیكۆلاریسم یەكەم هەنگاوە بۆ گەیشتن بەو ئاواتە. ئەگەرچی لە ئاستی سیاسەتدا ئاتاتورك نەیتوانی یان نەیویست دیمۆكراسیەكی رۆژئاوایی لە توركیە دابمەرزێنێ و تا كاتی مردنی، بە كردەوە حزبەكەی كە دوواتر بوو بە حیزبی “كۆماریخوازی گەل” تەنیا حیزبی دەسەڵاتدار بوو، بەڵام بێگومان ناكرێ هەلوومەرجی ئەو كاتی ناوچه و جیهان و تەنانەت خودی ئۆرووپا رەچاونەكەین، بەتایبەت ئەوەیكە كۆماری توركیەی نوێ لە ناوخۆشدا لەگەڵ كێشەیەكی مەزن بەناوی پرسی نەتەوەكان و گرنگترینیان، نەتەوەی كورد، دەستەویەخە بوو كە ئەوەش وایدەكرد ئاتاتورك بۆ سەقامگیریی و موحكەمبوونی بونیاتەكانی كۆماری نوێی توركیە روو لە شێوە دیكتاتۆریەكی سەربازی بكات كە رەنگە ئێستا و لەم كاتەدا بتوانین ناوی “ئیستیبدادی مۆدێڕن”ی لێبنێین. بەهەر شێوە سیستەمێك كە ئاتاتورك دایهێنا لە راستیدا دەسەڵاتی نوخبەی برۆكراتیكی سەربازی بوو كە سێ تایبەتمەندی هەبوو:
ڕۆژائاوگەرایی، ناسیۆنالیزمی توركی و سیكۆلاریسم. هەر لەسەر ئەو ئەساسەش دەبینین كە دوواتر كۆماری توركیە لە كاتی شەری سارددا دەكەوێتە بەرەی رۆژئاوا و دەبێتە ئەندامی “ناتۆ”، بەجۆرێك كە وەكوو بەرەی یەكەمی سەرمایەداری دژی كۆمۆنیزم لە ناوچهكەدا دەوری هەیە و بە تەواو هێزەوە هەموو جموجۆڵە شۆڕشگێڕانە چەپخوازەكان سەركوت دەكرێت، بۆیەش وەكوو هاوپەیمانی ستراتێژیكی ئامریكا و ناتۆ پێناسە و حەسابی بۆ دەكرێ.
ئەوەیكە رێبوارانی مەرامی ئاتاتورك دواتر و لە ماوەی ٨٠ ساڵی رابردوودا چەندە سەركەوتووبوون لە دامەزرانی وڵات و سیستەمێكی مۆدێڕن و هۆكاری شكست یان سەركەوتنیان چی بوو بابەتی ئەم نووسراوە نیه، بەڵام بێگومان سەرەڕای ئەوەیكە تاكوو ئێستا سێ جار لە توركیە كوودەتای سەربازی روویداوە. سەرەڕای ئەوەیكە ئەرتەش هەمیشە رۆڵێكی سەرەكیی بینیوە لە دەسەڵات و سەرەڕای سەركوتی بەربڵاو و خوێناوی هێزە چەپەكان لە دەیەكانی ٧٠ و ٨٠ی زایینیدا، بەڵام هەموو ئاسەوارەكان سەلمێنەری ئەو راستیەن كە رەوتێك بە ئاتاتوركەوە دەستیپێكرد كە خواستی پێكهێنانی وڵاتێكی مۆدێڕن بە دەسەڵاتێكی سێكۆلارەوە بوو. ناتوانین ئەوە ڕەچاو نەكەین كە جگە لە “ئیسراییل”، لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، توركیە تەنیا وڵاتێكە كە لە چەن دەیەی رابردوودا بەشێوەیەكی نەبڕاوە، بە هەموو گرفت و كەمایەسیەكەوە، سیستەمێكی چەند حیزبی هەبووه و مافی شارۆمەندی بەتایبەت لە ئاست ئازادی و مافەكانی تاك پارێزراو بووە. ئەگەرچی بۆ ئێمەی كورد خەڵاتی دەسەڵاتی توركەكان پێشێلكردنی مافە نەتەوایەتیەكانمان و سەركوتی بەربڵاوی بزووتنەوەی رزگاریخوازانەمان بووە بەڵام نابێت لە بیر بكەین كە ئامانج و ئارمانی ئاتاتورك دامەزرانی وڵاتێكی مۆدێڕنی تورك لە سەر بونیانی ناسیۆنالیزمی تورك بووە نەك یەكسانیی نەتەوەیی نێوان نەتەوەكان و لەلایەكی دیكەشەوە ئەگەر دەوڵەتی ئیسلامگەرای “ئەردۆغان” پاش زیاتر لە ٨٠ ساڵ دەتوانێت باس لە هەبوونی پرسی كورد و ئازادكردنی زمانی ئەو گەلە و هەوڵ بۆ چارەسەریی ئەو پرسە بدات– ئەگەرچی لە روانگەی كوردیشەوە ئەو سیاسەتە راستەقینە نەبێت- یەكێك لە هۆكارەكانی كراوەیی سیستەمی سیاسیە لە توركیە كە دەرفەت بۆ حیزبەكان دەرەخسێنێت لەناكاو وەرچەرخانێكی لەو شێوە بەسەر سیستەمی دەسەڵاتدارێتی و تەنانەت بە سەر زەینیەتی مێژوویی كۆمەڵگای توركدا بسەپێنێت و “توركی كوێستانی” ببێت بە شارۆمەندێك بە ناو “كورد” كە بوونی هەیە و زمان و كولتورەكەی ئازاد بكرێت و چیدیكە كەس لە كوردبوونی خۆی نەترسێت- من رۆڵی خەباتی بێوچانی گەلی كورد لەو گۆڕانكاریانەدا ئینكار ناكەم، بەڵام ئەوەیكە حیزبێكی سیاسی لە رێگای ئاشتەوایی و لە رێگای سیاسیەوە ئەو گۆڕانكاریە ئەنجامبدات نیشاندەری كراوەیی سیستەم یان لانیكەم هەبوونی دەرفەت بۆ لە پێشگرتنی سیاسەتی لەوجۆرەیە.
ئەگەرچی هێزی سەربازی و ژەنەڕاڵە توركەكان لە مێژووی توركیەی نوێدا دەستی باڵایان هەبوە و هەروەك لە سەرەوە ئاماژەم پێكرد تاكوو ئێستا سێ كوودەتای سەركەوتوویان هەبووه و ساڵی رابردوویش كوودەتایەكی ناسەركەوتوویان بەرێوەبرد، بەڵام دەبێت ئاماژە بە دوو خاڵی گرنگ بكەین:
یەكەم، ئەوەیكە خوێندنەوەی مێژووی نوێی ئەو وڵاتە بەبێ رەچاوكردنی هەلوومەرجی ناوخۆیی، ناوچەیی و جیهانی كارێكی هەڵه و بێسوودە. بۆ ماوەی نێزیك بە نیو سەدە جەنگی سارد لە ئارادا بوو كە بەهەر شێوە توركیە لە بەرەی راست و رۆژئاوا بوو، ئەوەش بەمانای لە ئارادابوونی مەترسی سەرهەڵدانی هێزەكانی سەر بە سۆڤیەته. لەم نێوانەدا پێگەی زۆر گرنگی ژێئۆستراتێژیكی توركیە بۆ بلۆكی رۆژهەڵات واتە بلۆكی سۆسیالیستی شاراوە نیە. لەلایەكی دیكەوە توركەكان لەگەڵ زۆرێك لە دراوسێكانیان وەكوو بۆلغارستان، یوونان و تەنانەت سووریە و عێراق كێشەی قووڵیان هەبووە و هەیە كە بەشێكی زۆری ناكۆكیی مێژووییە. لە ئاست ناوخۆیشدا نابێت بیشارینەوە كە كۆماری توركیە لەسەر ئەساسی ناسیۆنالیزمی تورك و لە وڵامدانەوەیك بە شكستی مێژوویی ئێمپراتۆریای توركەكان دامەزرابوو، بۆیە درووشمی “یەك نەتەوه و یەك ئاڵا و یەك وڵات” بنەمای ئەو سیستەمەی پێكهێناوه و بۆ پاراستنی ئەو بنەماگەلەش و بە رەچاوكردنی هەڕەشەی كورد بۆسەر دەسەڵاتی تورك ئاساییە كە هێزی سەربازی خاوەن دەسەڵات و پێگەیكی بەرچاو و بەهێز بێت. بەڵام ناتوانین هەرگیز توركیە لەگەڵ دەسەڵاتی ژەنەراڵەكان لە كۆریای باكوور، سەنگاپوور یان تەنانەت سووریه و عێراق بەراوەرد بكەین. دووهەم، ئەگەر سەرەتاییترین پێناسەمان لە مۆدێڕنیتی و سەردەمی مۆدێڕن، هەڵكشانی تاكایەتی، سێكۆلاریسم و سڕینەوەی ئەفسوون لە روانینمان بۆ جیهان، جەخت لەسەر ئازادی تاك و هەروەها پێداگری لەسەر زانستی گالیلەیی و نیۆتۆنی بێت، ئەوە بێگومان تەواوی ئەو خاڵانە لە حكوومەتی توركیە و شێوازی كەماڵیستیدا دەبینرێت. ئەگەرچی دیمۆكراسی وەكوو بەشداریی خەڵك لە سیاسەتدا زۆرجار دەكەوێتە پەراوێزەوە بەڵام لە كۆتاییشدا هەمان نیمچە دیمۆكراسیە بەستێن بۆ دەسەڵاتگرتنی حیزبی داد و گەشە پێدانی ئەردۆغان خۆشدەكات. ئەوەی ڕاستی بێت هەموو كێشەكانی دیمۆكراسی توركیه یان دێمۆكراسی لە توركیادا، لانیكەم لە ئاستی ئازادی تاك و هەروەها جودایی دین لە دەوڵەت، پێداگری لەسەر مافەكانی تاك وەك شارۆمەندێكی یاسایی توركیای مۆدێرن، دەتوانین بڵێین ئەو وڵاتە بەرەو مۆدێڕنیتی هەنگاوی دەنا و دەكرا لەسەر داهاتووەكەی گەشبین بین و بیخەینە سەر حەسابی ئەوەیكە تووركیا هێدی هێدی خەریكە پاشخانێك بۆ ژیار و شارستانیەت خۆی وەك وڵاتێكی مۆدێرن دەستەبەر دەكات و ئەم پاشخانە دەكاتە بنەمایەك بۆ ڕۆشتنی بەرەو وڵاتێكی پێشكەوتوو و دێمۆكراتیك و كۆی ناكۆكیی و لێكدژیە مێژوویی و كولتووری و سیاسیی و نەتەوەییەكانی لە لوولەی ئەزموونی ژیانی دێمۆكراتیك وەك یەكێك لە ڕووبەرەكانی مۆدێرنیتی تێبپەڕێنێت و پێ بنێتە ناو ئەو شارستانیەتە ڕۆژئاواییەوە كە بەشێكی جیانەكراوە بووە لە خەونی هەمیشەیی توركیای مۆدێرن. بەگوتەیەكی دیكە، ئەو دید و دنیابینیە عەقڵانیە بۆ دەسەڵات و دابەشكردنی و دامەزراندنی سیستمێك كە پۆتانسیڵی ئەوەی هەبوو لە داهاتوودا كێشە هەنووكەییەكانی بە شێوەیەكی مێژوویی چارەسەربكات بە پرسی كوردیشەوە، واتە چارەسەركردنی پرس و پارادۆكسە مێژووییەكان وەكوو بەشێك لە مسۆگەری و دەستەبەركردنی ئەزموونی ژیانی دێمۆكراتیك وەك بەشێك لە مۆدێرنیتەی سیاسی و چارەسەركردنی كێشەكان لە خوارە.
لەم نێوانەدا و لەساڵی ٢٠١٣ بەدوواوە، دیاردەیەك سەریهەڵدا. حیزبێكی راشكاوی ئیسلامی كە لە هەنگاوەكانی یەكەمدا دیمۆكراسی و جودایی دین لە دەوڵەت درووشمی یەكەمی بوو: واتە حیزبی داد و گەشەپێدان. حیزبی داد و گەشە پێدان لە ماوەی ١٥ ساڵی رابردوودا بە شێووەیكی نەبڕاوە دەسەڵاتی بە دەستەوە هەبووە، تەنانەت بەبێ هاوپەیمانی لەگەڵ لایەنەكانی دیكە. ئەگەرچی هێندێك كرانەوە لە ئاستی پرسی نەتەوایەتی بۆ كورد هاتە ئاراوە كە لە جێگەی خۆیدا سەرنجراكێشن، بەڵام تا هاتووە “ئا.ك.پ” زیاتر رووی راستەقینەی خۆی نیشانداوه و زیاتر ویستوویه دەسەڵات پاوان بكات. لە ماوەی ١٥ ساڵی رابردوودا زۆرێك لە بڕگە یاساییە سێكۆلارەكان گۆڕدراون، زۆرێك لە سیاسەتە كۆمەڵایەتیەكان بەرەو بەرهەڵەستكاریی هەنگاویان ناوە، بۆ یەكەمجار پاش چەندین دەیە پێوەندیەكانی ئانكارا و ئیسڕاییل تووشی كێشە ببوو كە ئەوەش دەرەنجامی روانگەی سیاسی و ئایدیۆلۆژیكی دەسەڵاتی تورك بوو نەك دژایەتی و ناكۆكی نێوان بەرژەوەندیە نەتەوەییەكانی هەر دوو لا. پاڵپشتیی ئەردۆغان لە ئیخوانیەكان لە میسر، ئۆردۆن، سووریە و چەندین وڵاتی دیكە بەرچاو و ئاشكرایە. سیمبۆلە ئایینیەكانی لەهەموو ئاستێكی كۆمەڵگا و تەنانەت لە گۆڕەپانی سیاسەتدا پەڕەیسەندووە و هەنووكە سیمای توركیە لە ئاست جیهاندا و بەپێچەوانەی ساڵانی پێشوو، رواڵەتێكی ئیسلامی و نەریتیی گرتۆتەخۆی. پۆپۆلیزمی ئیسلامی بووە بە بەشێك لە شێوازی سیاسەتكردنی ئەردۆغان و حیزبەكەی، ئەوەش روونە دەرەنجامەكەی دەبێتە چی. كەمینە ئایینیەكان و لەوانە عەلەویەكان بە توندی هەست بە مەترسی لەلایەن دەسەڵاتی ئیسلامگەرای ئێستاوە دەكەن؛ توركیە بووە بە گەورەترین زیندانی رۆژنامەوانان، تەنانەت نوێنەرە كوردەكانی پاڕڵەمانیش بەپێچەوانەی یاسای هەمیشەیی توركیە دەستبەسەركراون و داهاتوویەكی گەش بۆ رەوتی ئاشتی چ لە ئاست توركیە و چ لە ئاست كوردستان نابینرێت. ئەردۆغانی ئیسلامگەرا بەپێچەوانەی بنەما ئایدۆلۆژیكەكەی و لە رەوتێكی پۆپۆلیستیدا درووشمی نەتەوایەتی و ناسیۆنالیزمی توركی هەڵگرتووە كە چینی راستی توندڕەوی تورك لەگەڵ خۆی هاوڕا و هاودەنگ بكات.
گەر بەكورتی بمانەوێت ئاماژە بە پێگەی سێكۆلاریزم وەك لایەنێك لە لایەنەكانی مۆدێرنیتەی سیایی بكەین دەبێت بڵێین، رۆژ لە دووای رۆژ زیاتر سێكۆلاریزم لاوازتر دەبێت و هەوڵدەدەن لە سیستمی سیاسیی وڵاتدا دەریپەڕێنن و تەنگی پێهەڵبچنن، ئازادی تاك بەرتەسكتر دەبێت، تاك و بایەخەكانی وەك بنەمایەك لە سیستەمی كەماڵیستی زۆرتر و زۆرتر پێگه و بەهای خۆی لە دەستدەدات، عەقڵی رەخنەگر و رەخنەگرتن زیاتر دەكەوێتە پەراوێز و پۆپۆلیزم و هەڵخراندنی هەست و هەیەجانی جەماوەری جێگای عەقڵانیەت دەگرێتەوە. لە تێكەڵاویەكی سەیردا، ئایدیۆلۆژیای ئیسلامی و “ئۆممەت گەرا” لەگەڵ ناسیۆنالیزمی توندڕەوانەی تورك دەبنە دۆست و هاودەم و هەڵبەت دیمۆكراسی سیاسی و مافی شارۆمەندیش لاواز و لاوازتر دەبێت. ئەوە سیمای سیاسی ئەمڕۆی توركیەیە كە ئەگەر گۆڕانی یاسای هەمیشەیی پەسەند بكرێت هەموو ئەو وەرچەرخانگەلەی بەرەو پاش، بەتەواوی دەكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوه و كەس ناتوانێت بەربە ئەردۆغان و گرووپەكەی وەك سیما و نوێنەرانی ئەم جۆرە لە بینی جیهان بگرێت و ئەمە لە ڕووبەرێكی دیكەدا بەمانای هەڵپڕووكاندنی ئەو نیمچە ئەزموونە دێمۆكراتیكەیە كە وەك سیفەتێك دەخرایە پاڵ سیستمی سیاسیی توركیا. گەر بمانەوێت بە كورتی و لە یەك رەستەدا تێبینیی خۆمان سەبارەت بە توركیا و ئێستا و داهاتووەكەی باس بكەین دەبێت بڵێین كە توركیە كەوتۆتە داگەڕان و بەرەو دواوە دەڕوات و نیمچە ئەزموونەكەشی بە با دەدات. بەگوتەیەكی دیكە مێژووی مۆدێرنی توركیە خەریكە نزیك دەبێت لە كۆتایی و “مۆدێڕنیتی لە توركیە لە سەرەمەرگدایە و بەرەو مردن دەڕوات”.
