حەوتی مانگی بەفرانباری ١٣٩٦ی هەتاوی لە شاری “مەشهەد” ناڕەزایەتیەكی جەماوەری دەستی پێ‌كرد كە لە ماوەی چەند ڕۆژدا تەشەنەی سەند بۆ زیاتر لە ٨٠ شاری بچووك و گەورەی ئێران. لە ڕەوتی ئەو ناڕەزایەتیانەدا بەپێی هەندێك سەرچاوە، زیاتر لە ٣٠ كەس بوونە قوربانی كە ٧ كەسیان لە زیندانەكان و لە ژێر ئەشكەنجەدا گیانیان لە دەست دا. ئەگەرچی وەك هەمیشە كۆماری ئیسلامیی ئێران وێڕای نكۆڵی لە كوشتنی ناڕازیان، گیان لە‌دەستدانی سەرجەم ئەو ٧ كەسەی بە خۆكوژی لە قەڵەم دا. له یەكەم ڕۆژی دەسپێكی خۆپیشاندانەكاندا دروشمی خەڵك زۆرتر دژی گرانی و بێ‌كاری و بە گشتی سیاسەتەكانی دەوڵەتی “ڕووحانی” بوو، هەر وەها ڕووماڵی ئەو خۆپیشاندانە لە لایەن میدیاكانی سەر بە بەرەی بەرهەڵەستكاران و توندڕە‌وەكان ئەو بیرۆكەی هێنا ئاراوە كە لە ڕاستیدا دژبەرانی حەسەن ڕووحانی دەیانەوێت بارودۆخی كارەساتباری ئابووریی وڵات وەكوو هەلێك بقۆزنەوە بۆ زەبرلێدان لە دەوڵەتی دووازدەهەم و بەم جۆرە هەموو بەرپرسیارێتیی ئەو هەلومەرجە بخەنە ئەستۆی ڕووحانی و هەروەها بەرەی ڕێفۆڕم‌خوازەوە. بەڵام ڕەوتی ڕووداوەكان بە ئاقارێكی دیكەدا ڕۆیشت و لە ماوەی كەمتر لە یەك حەوتوودا بازنەی خۆپیشاندانەكان پەڕەی سەند بۆ زیاتر لە ٨٠ شاری ئێران و دروشمەكانیش بە شێوەیكی ڕادیكاڵ گۆڕان. لە یەكەم هەنگاودا خەڵك ڕووی قسە و تووڕەییان لە هەموو سیستم و بە تایبەت ڕێبەری كۆماری ئیسلامی كرد و چ بە شێوەی ڕاستەوخۆ چ بە شێوەی ناڕاستەوخۆ و بە دروشمی دژی سیاسەتی ناوچەیی حكوومەت، ناڕەزایەتی و دژایەتیی قووڵی خۆیان دژی كەسی یەكەمی سیستم واتە خامنەیی، دەربڕی. ئەوەش بەو مانا بوو كە كۆنتڕۆڵی دۆخەكە لە دەس دەرچووە و جەماوەری وەزاڵەهاتووی ئێران ئەو هەلەیان كرد بە دەرفەتێك كە ڕە‌نگە بتوانن ئاڵوگۆڕێك پێك بێنن یان لانیكەم خواست و هەستی ڕاستەقینەی خۆیان بەرامبەر بە حكوومەت نیشانی نەك بەرپرسانی ئێرانی، كە هەموو ڕای گشتیی جیهان بدەن. تا ئێرە، ئەو بەسەرهاتە دیاردەیەكی چاوەڕوان كراو بوو، بەڵام لەم نێوانه و لە زۆربەی شارەكاندا تێكڕای خەڵك دروشمێكیان بەرز كردەوە كە لە مەودای نێوان ١٣٧٦ و بە دەسەڵات گەیشتنی ڕێفۆڕم‌خوازان تاكوو ١٣٩٦-واتە ٢٠ ساڵ- یەكەم جار بوو فەزای سیاسیی ناوخۆی ئێران و بەتایبەت لە ڕەوتی خۆپیشاندانەكاندا دەگەیشتە گوێ. خەڵك هاواریان دەكرد “اصلاح گلب اصولگرا، دیگه تمومه ماجرا”. پەیدابوونی ئەم درووشمە زەبرێكی گەورەی ناوەخت بوو لە باڵی بەناو ڕێفۆرم‌خوازی حكوومەتی و ئەو لایەنە تێگەیشت كە وەك ساڵانی پێشوو و بەتایبەت تا ساڵی ١٣٨٨، پێگەی جەماوەری و كۆمەڵایەتیی نەماوە و دەبێت تەدبێرێكی بۆ ببینێتەوە.
دژكردەوەی بەرەی تووندڕەوی دژی ڕووحانی لە دوو سێ ڕۆژی یەكەمدا ڕووماڵ‌كردنی بەربڵاوی ناڕەزایەتییەكان و تەنانەت پشتگیری لە خەڵك و خواستەكانیان بوو كە هەڵبەت لە مێژووی كۆماری ئیسلامیدا ئەوە یەكەم جار بوو شتێكی لەو شێوە و لە لایەن ئەو باڵەوە بێتە ئاراوە. دواتر، كە دروشمەكان ڕێك هێڕشیان كردە سەر هەموو چوارچێوە و بنەماكانی كۆماری ئیسلامی و بەتایبەت بنەمای سەرەكیی ڕژیم واتە “ولایت فقیە”، ئەو لایەنە دیسان هەوڵیدا لە سیاسەتی یەك بە دیوار و یەك بە بزمار، پێڕەو بكات و بەو پێیە هەم داكۆكی لە خواستی ڕۆژانی یەكەمی سەرهەڵدانەكە، واتە پرسی گرانی و هەڵاوسان و گەندەڵی، بكات و هەم دروشمە ڕادیكاڵەكان گرێ بدات بە هێزی دەرەكی و بە وتەی خۆیان دوژمنانی “انقلاب اسلامی”. بەڵام لەو هەلومەرجەدا ئەو لایەنە ئامادە نەبوو ئەو دەرفەتە زێڕینە لە دەست بدات و هێرشێكی هەمەلایەنە نەكاتە سەر ڕووحانی و باڵی ڕێفۆرم‌خواز. وەكیتر، لەم نێوانەدا هەڵویست و دژكردەوەی ڕێفۆرم‌خوازان جێگای سەرنج بوو، بە شێوەیەك كە دەتوانین سەرهەڵدانی جەماوەریی بەفرانباری ١٣٩٦ وەك خاڵێكی وەرچەرخان لە ژیانی سیاسیی ئەو ڕەوتە دەستنیشان بكەین. لە ڕەوتی ئەو ناڕەزایەتیانەدا بوو كە پاش ٢٠ ساڵ، باڵی ڕێفۆرم‌خوازی ناو دەسەڵات خۆی و سرووشتی ڕاستەقینەی خۆی دەرخست و سەلماندی كە بانگەشەی چەندین ساڵەی ئۆپۆزیسیۆنی ڕاستەقینەی كۆماری ئیسلامی لەمەڕ ئەو ڕەوتە دوور لە ڕاستی نییە. لە دوو سێ ڕۆژی یەكەمدا باڵی ڕێفۆرم‌خواز ناڕاستەوخۆ بەرهەڵەستكارانی وەك پاڵنەری ئەو ڕووداوانەی مەشهەد ناوزەد كرد و تەنانەت هۆشداریان دەدایە ئەو لایەنە كە پەرەسەندنی ئەو ڕەوتە نەك بە زەرەری ئێمەیە بەڵكوو دەبێتە خەسار و كارەسات بۆ هەموو سیستم و تەنانەت ئێرانیش واتە، بە جۆرێك هەڕە‌شەیان لە باڵی توووندڕە‌و دەكرد كە گەر كۆتایی بەو دۆخە نەهێنن بوونی هەموویان دەكەوێتە مەترسییەوە. هەندێك لایەن و كەسایەتیش هێزی ئۆپۆزیسیۆنی دەرەوەی دەسەڵاتی وەك پاڵنەری ئەو ناڕەزایەتیانە لە قەڵەم دەدا و بە هەموو شێوەیەك ئەو حەرەكەتەیان ئیدانە دەكرد. بۆ وێنە حەمیدڕەزا جەلایی‌پوور دەڵێت: “ڕاستگۆیانە بڵێم ڕێفۆرم‌خوازەكان دژی هەر جۆرە كۆبوونەوەی سەر شەقامن كە “ڕووخان‌خوازەكان”–مۆجاهێدین و سەڵتەنەت‌خواز_ ڕێنوێنیان دەكەن و بەتەواوەتی دژی ئەوەین و ئەوەش بە دەنگی بڵێند ڕایدەگەیەنین”. ڕۆژی ١١ی بەفرانباریش كە ناڕەزایەتییەكان خەریك بوو پەرەبستێنێت عەباس عەبدی، ڕێفۆرمیستی بەناوبانگ لە ڕۆژنامەی “اعتماد”دا دەنووسێت: “ئەو دۆخە ئەركی ئێمە زیاتر دەكاتەوە كە لە بەرامبەر هەر خراپەكاریەك كە سەقامگیری و ئاسایشی ئێران و مانەوەی شارەستانیەتی ئێرانی بخاتە مەترسی دژكردەوەمان هەبێت”. دیسانەوە جەلایی‌پوور خێرا لە بابەتێكدا قامكی بۆ بەرهەڵەستكاران ڕادەكێشێت و دەڵێت: “ئەو ناڕەزایەتیانە لە دەستپێكدا نە خۆڕسك و جەماوەری بەڵكوو ڕێكخراو بوون. بەشداریی ژنان بە حیجابی تەواوی ئیسلامی زۆرتر لە رێپێوانی حكومەتی لە رۆژانی قودس و ٢٢ی رێبەندان دەچوو و دواتر خەڵكیش پێوەست بوون بەو خۆپیشاندانە”ەوە كە هەڵبەت ڕوونە مەبەستی دەستپێكی خۆپیشاندانەكانە لە شاری مەشهەد.
لەم نێوانەدا ڕاگەیاندنی “مجمع روحانیون مبارز” بە سەرۆكایەتیی “محەممەدی خاتەمی” ڕووناكی تەواوی خستە سەر هەڵویستی گەورە بەرپرسانی ڕەوتی ڕێفۆرم‌خوازی ناو حكوومەت. ئەو لایەنە لە ڕاگەیاندنەكەیدا لە لایەك باس لەوە دەكات كە دەبێت دەنگی خەڵك ببیسترێت و بەستێنی چارسەریی كێشەكان ئامادە بكرێن و لە لایەكی دیكەوە بە تووندی هێڕش دەكاتە سەر جەماوەر و لاوانی ناڕازی و بە هەلپەرەست و تێكدەر ناوزەدیان دەكات كە مڵك و ماڵی گشتی تێك دەدەن و بێ‌ڕێزی بە بنەما پیرۆزەكانی ئایین و نەتەوەیی دەكەن و تەنانەت بەرپرسی كوشتنی مرۆڤە بێ‌تاوانەكانن و هەروەها پێڕە‌وی لە ئامانجی پیس و گڵاوی دوژمنان دەكەن. دواتریش بە وتەی خۆیان دوژمنانی سوێندخواردووی ئێران و لە سەرووی هەموویانەوە ئامریكا و “تیرۆریستەكانی” موجاهێدین تاوانبار دەكات كە هەوڵیان داوە ئاگری ئەو سەرهەڵدانە گەش بكەنەوە. ئەگەرچی دواتر و لە ٢٥ی بەفرانباردا خاتەمی هەوڵیدا بە ڕاگەیاندنێكی دیكە هەندێك لە وتەكانی پێشووی پاشگەز ببێتەوە بەڵام ڕاستی ئەوەیە كە یەكەم ڕاگەیاندنی ئەو ڕێكخراوەیە ڕێك خواست و هەڵویستی لایەنی ڕێفۆرم‌خواز بە ڕێبەرایەتیی محەممەدی خاتەمیە. واتە، لە ڕەوتی خۆپیشاندانەكانی بەفرانباری ١٣٩٦دا ڕێفۆرم‌خوازان هەوڵیاندا لە لایەك بەرهەڵەستكارانی تووندڕەوی ناو دەسەڵات بە پاڵنەری یەكەمی ئەو ڕووداوانە بزانن و دواتر ئامریكا و دەستی دەرەكی و مۆجاهێدین و سەڵتەنەت‌خواز وەك هۆكاری پەرەسەندنی ناڕەزایەتییەكان لەقەڵەم بدەن و لە ئاكامیشدا خەڵكی وەزاڵە هاتوو وەك تاوانبار و بە قەولی خۆیان هەلپەرەست و “تێكدەر” نیشان بدەن. ئەوەش سەلمێنەری ئەو ڕاستیەیە كە ئەو باڵەش وەك لایەنێكی هەلپەرەست لە هەوڵی مانەوەی خۆیدایە لە بازنەی دەسەڵاتدا. دواتر دەنگۆی ئەوە بڵاو كرایەوە كە گوایە خاتەمی بە نهێنی دوو یان سێ جار و بە بانگهێشتی خامنەیی، سەردانی ڕێبەری كۆماری ئیسلامیی كردووە و ئەوەیكە ئەوە چەندە ڕاستە یان نا ڕوون نییە. خاڵی گرنگ و سەرنج‌ڕاكێش لەم نێوانەدا ئەوەیە كە ڕەوتی ڕووداوەكان و هەڵویستەكانی ئەو كات و دواتری باڵی ڕێفۆرم‌خواز نیشانی دەدەن كە خاتەمی و تاقمەكەی، لە هەوڵی ئەوەدا بوون و هەن كە ناڕەزایەتییە‌كانی بەفرانبار بكەن بە هەلێك و دەرفەتێك كە سەر لە نوێ بێنە ناو بازنەی دەسەڵات. ئەو لایەنە لە لایەك بە تووندی ڕەخنەیان لە خۆپیشاندەران گرت و دەروەستیی قووڵی خۆیان بۆ حكوومەتی ئیسلامی دووپات كردەوە و لە لایەكی دیكەوە بە كەڵك‌وەرگرتن لە دروشمی خەڵك و جەماوەر، ئەوەیان بە گوێی خامنەییدا گەیاند كە ئێمە و ئێوە لە یەك ئاڵقەی فیكری داین و لە چاو جەماوەریش وەكوو یەكین. كەوابوو، ئامانج و چارەنووسی هاوبەشمان هەیهە و باشترە درگای دەسەڵات بە ڕووی ئێمەشدا بكرێتەوه. لێرەدا خاڵێكی گرنگ دەردەكەوێت، ئەویش ئەوەیە كە دروشمی “اصلاح گلب اصولگرا، دیگه تمومه ماجرا” دەرەنجامی هەڵسوكەوتی ڕێفۆرم‌خوازان لە ماوەی ٢٠ ساڵی پێشوو و بەتایبەت دوای قەیرانی ١٣٨٨ە و سەرۆكی ئەو باڵە واتە خاتەمی، سەرەڕای هەموو تاوان و جینایەتەكانی خامنەیی و سوپای پاسداران هەر جارەو بە بیانوویەك خوازیاری ئاشت‌بوونەوە لەگەڵ ڕێبەر بووە و بە هەموو تواناوە هەوڵی داوە كە بە فرتوفێڵ خەڵك بهێنێتە پای سندووقی دەنگدان. بەڵام، دوای ٥ ساڵ دەسەڵاتدارێتیی ڕووحانی وەك پیاوی جێی متمانەی ڕێفۆرم‌خوازەكان، جگە لە قەیران و كارەساتێكی بێ‌وێنە لە مێژووی گەلانی ئێراندا هیچ دەسكەوتێكی دیكەی نەبووە. لەم نێوانەدا سەرەڕای ئەوەی كە ڕووحانی زۆربەی بەڵێنەكانی_ تەنانەت ئەو بەشەی كە بە دۆستانی ڕێفۆرم‌خوازی خۆی دابوو_ نەبردە سەر و بگرە لە چاو سەردەمی ئەحمەدی نەژاد، هەلومەرجی كۆمەڵایەتی و سیاسی و فەرهەنگیی ئێستا داخراوتر و كارەساتبارتر بووە. بەشێكی بەرچاو لە خەڵك، كە ڕەنگه لە ژێر كاریگەریی بانگەشه و پڕۆپاگەندەی ڕێفۆرم‌خوازەكان، بۆ نموونە لە ترسی جەنگ و وێرانی، لە ماوەی یەك دەیەی ڕابردوودا هەرجاره و بە بانگەشەی كەسانێك وەك خاتەمی، هەوڵیان دا دڵخۆش بە سندووقی دەنگدان ببن. ئێستا دەبینن نەك هیچ كێشەیەك لە ژیانیاندا چارەسەر نەبووە بەڵكووپێچەوانەوە قەیرانەكان بەڵكوو ئەم كێشانە گەیشتووتە ئاستێكی مەترسیدار كە تەنانەت هەڕەشەیە لەسەر ژیانی ئینسانیی هەموو كۆمەڵگا. ئەوەش لە كاتێك دایە كە بە چاوی خۆیان دەبینن كە باڵی ڕێفۆرم‌خواز بە پێچەوانەی ئیددەعاكانی خۆیان نەك بەدەم خەڵك و خواستەكانیانەوە نایەن بەڵكوو بە هەموو توانایەكەوە لە هەوڵی پاراستنی دەسەڵات و سیستمی كۆماری ئیسلامیدان؛ سیستمێك كە لە چاوی زۆرینەی ڕەهای خەڵكی ئێرانەوە تەنیا هۆكاری هەموو قەیرانەكانی ئێستای وڵاتە و بەس. وەك دوا خاڵ دەبێت ئەوەش دیسان وەبیر بهێنینەوە كە دژكردەوەكانی باڵی ڕێفۆرم‌خوازی كۆماری ئیسلامی سەبارەت بە خۆپیشاندانەكانی بەفرانباری ساڵی پار، سەلماندنی ئەو ڕاستیەیە كە كۆماری ئیسلامی بە هیچ شێوەیەك هەڵگری ڕێفۆرم و چاك‌سازی نییە و هەرچەشنە چاك‌سازیەك كە بە مانای پاراستنی ئازادی، كەرامەت و مافی شارۆمەندان بە تاك و كۆمەڵ بێت، لەگەڵ بنەما فیكری و ئایدیۆلۆژیكیەكانی ئەو سیستمەدا نایەتەوە و ناكرێت لەسەر یەك ئایدیۆلۆژیای تایبەت و بە سەپاندنی یەك بیرۆكە بەسەر هەموو خەڵكی وڵاتێكدا، چاوەڕوانی ئازادی و چاك‌سازی بێت.
